Балаларды қорғау: Таразда кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары күшейтілді

Ағымдағы жылы Жамбыл облысында кәмелетке толмағандар арасында суицид жасау әрекеттерінің саны азайғанымен, аяқталған жағдайлардың көбеюі қоғамды қатты алаңдатуда. Бұл қайғылы статистика тек ресми органдарды ғана емес, ең алдымен ата-аналарды, ұстаздарды, барша қоғамды ойландыруы тиіс.

Арнайы жұмыс тобының құрылуы

Мәселенің күрделілігін ескере отырып, құқық қорғау органдары мен жергілікті атқарушы билік өкілдері бірлесіп арнайы жұмыс тобын құрды. Жұмыс тобының мақсаты – әрбір жағдайды жеке-жеке талдап, балалардың өміріне қол жұмсауына әкелген себептерді анықтау.

Топ құрамына психологтар, әлеуметтік педагогтар, медицина қызметкерлері, ішкі істер органдарының өкілдері және білім беру басқармасының мамандары кірді. Олар ортақ жоспар әзірлеп, әрбір мектеп пен колледжде жүйелі зерттеу жүргізуде.

Оқушылармен жүргізілген жұмыс

Білім беру ұйымдарына арнайы психологтар тартылып, оқушылар арасында анонимді сауалнамалар жүргізілді. Бұл әдіс балалардың ішкі жан-дүниесін тереңірек түсінуге мүмкіндік берді. Сауалнама нәтижесінде оқушылардың бір бөлігі әлеуметтік оқшаулану, ата-анамен түсінбеушілік, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастағы қиындықтарды атап өткен.

Жалпы талдау барысында үш негізгі себеп анықталды:

1. Компьютерлік және онлайн ойындарға тәуелділік – кейбір жасөспірімдер шынайы өмірден алыстап, виртуалды кеңістікте «құтқарылуды» іздеген;
2. Отбасылық қарым-қатынастың нашарлығы – ата-ананың баласына көңіл бөлуі жеткіліксіз, өзара сенім мен жылы қарым-қатынастың әлсіреуі;
3. Жасөспірімдердің эмоционалдық тұрақсыздығы – жас ерекшелігіне байланысты күйзелістер мен қысымға шыдай алмау.

Сонымен қатар, бірнеше жағдайда суицидтің нақты себебі анықталмаған. Бұл мәселенің күрделілігін, әрі баланың ішкі жан дүниесін толық түсіне алмағанымызды көрсетеді.

Құқық қорғау органдарының ұсыныстары

Облыс прокуратурасы жағдайды терең талдай отырып, уәкілетті органдарға бірқатар ұсыныстар жолдады. Соның ішінде ең өзектісі – онлайн ойын бизнесіне балалардың қолжетімділігін шектеу. Бұл шара әсіресе түнгі уақытта балалардың шектен тыс ойнауына тосқауыл қоюды көздейді. Себебі мамандардың айтуынша, компьютерлік ойындарға тәуелділік жасөспірімдердің жүйкесін әлсіретіп, агрессия мен күйзеліс тудырады.

Психологтардың жаңа әдістемесі

Жаңа жағдайға бейімделу үшін облыстағы мектептерде жұмыс істейтін психологтардың әдіс-тәсілдері қайта қаралды. Енді олар балаларды үш деңгейге бөледі:

• төмен тәуекел;
• орташа тәуекел;
• жоғары тәуекел.

Орташа және жоғары деңгейге жататын балалармен жеке жұмыс жүргізіліп, ата-анасы да арнайы кеңеске шақырылады. Бұл – алдын алу шараларының маңызды тетігі.

Байзақ ауданындағы жағдай

Жақында Байзақ ауданында орын алған суицид жағдайлары қоғамды қатты дүр сілкіндірді. Осыған байланысты арнайы топ құрылып, оқиғаның себептері мен алғышарттары жан-жақты талдануда. Топ мүшелері мектептерді аралап, оқушылармен және олардың ата-аналарымен жеке сөйлесіп, терең сұхбаттар жүргізді.

Жол картасы қабылданды

Жиын қорытындысы бойынша балалар суицидінің алдын алу жөнінде нақты индикаторлары бар Жол картасы қабылданды. Бұл құжаттың ерекшелігі – тек жалпы сипаттағы ұсыныстар емес, нақты өлшенетін көрсеткіштер енгізілген. Мәселен, қанша ата-анаға психологиялық көмек көрсетілді, қанша бала тәуекел тобына кірді, қанша жасөспірімге әлеуметтік қолдау шаралары ұсынылды – бәрі есепке алынады.

Ата-аналардың ой-пікірлері

Бұл мәселе ең алдымен ата-аналардың жүрегіне тікелей тиеді. Жиын барысында сөз алған бірқатар ата-аналар өз ойларымен бөлісті.

Айман есімді ана (үш баланың анасы):

«Біздің ең үлкен қорқынышымыз – балаларымыздың ішкі жанын түсіне алмау. Кейде мектептен келген баламның көңілсіз екенін байқаймын. «Не болды?» деп сұрасам, «Ештеңе жоқ» дейді. Бірақ оның ішінде дауыл тұр ма, әлде біреу ренжітті ме – оны біле алмай қиналасың. Осы жобаның аясында психологтармен сөйлескеннен кейін, мен өзім де көп нәрсені түсіндім. Балаға жай ғана тамақ пен киім емес, көңіл бөлу, жылы сөз айту, бірге уақыт өткізу қажет екенін енді қатты сезіндім».

Еркін есімді әке:

«Ұлым 15 жаста. Соңғы жылдары компьютер ойындарына қатты беріліп кетті. Кейде түн ортасына дейін ойнап, сабақтан қалтқысы келеді. Ашулансам да, тыйым салсам да нәтиже бермеді. Содан кейін мамандардың кеңесін алдық. Олар бізге балаға тек «тыйым салу» емес, баламалы қызығушылық табу керек екенін айтты. Қазір спорт үйірмесіне жаздық, біртіндеп ойынға деген тәуелділігі азайып келеді. Мен үшін бұл үлкен сабақ болды – балаға бағыт беру керек, бос кеңістік қалдырмау керек».

Гүлжан есімді ана:

«Бірнеше ай бұрын көрші қыз бала өзіне қол жұмсады. Ол оқиға бәріміздің жанымызға қатты батты. Сырт көзге бәрі жақсы сияқты еді: мектебі жақсы, отбасында жағдайы жаман емес. Бірақ ішкі жан-дүниесін ешкім түсіне алмаған екен. Сол кезден бастап мен балаларыммен жиі сөйлесуге тырысамын. Күнде кешке 10 минут болса да, телефонды қойып, шай ішіп отырып, олардың күнделікті өмірі жайлы әңгімелесемін. Баланың ішкі әлемін түсіну үшін ата-ананың ниеті мен уақыты керек екен».

Асқар есімді әке:

«Біз көбіне баламызды сырттай бағалаймыз: киімі бүтін бе, қарны тоқ па, сабағы жақсы ма. Бірақ оның ішкі жан дүниесін, эмоциясын ескере бермейміз. Балалар да біз сияқты уайымдайды, ренжиді, қиналады. Осы жобаның арқасында мен түсіндім: баламен достай сөйлесу – оның жанын сақтап қалудың кілті. Егер әр ата-ана осылай ойланса, көптеген қайғылы жағдайдың алдын алуға болар еді».

Қорытынды

Жамбыл облысында қолға алынған жұмыстар мен қабылданған жол картасы – балалардың өмірін сақтап қалуға бағытталған маңызды қадам. Алайда мәселенің ауқымы мен тереңдігін ескере отырып, бұл жұмысты тек бір жобамен шектеуге болмайды. Суицид – қоғамдағы ең ауыр дерттердің бірі. Оның алдын алу үшін кешенді, жүйелі және ұзақ мерзімді шаралар қажет.

Біріншіден, ата-ананың рөлі ерекше маңызды. Жоғарыда келтірілген ата-аналардың пікірлерінен-ақ көрініп тұр: көптеген отбасы баласының жан дүниесін түсінбей, оның проблемаларын байқай алмай жатады. Себебі біз көбіне материалдық жағдайды бірінші орынға қоямыз: «қарны тоқ, киімі бүтін, сабағы жаман емес» деп ойлап, баланың ішкі сезімін назардан тыс қалдырамыз. Ал шын мәнінде, баланың ең үлкен қажеттілігі – ата-ананың жылы сөзі, қамқорлығы, түсінігі. Сондықтан қоғамда ата-аналарға арналған психологиялық тренингтер, қолдау топтары жиі ұйымдастырылуы тиіс. Әр ата-ана бала тәрбиесіне тек тұрмыстық деңгейде емес, рухани тұрғыда да қарауды үйренуі қажет.

Екіншіден, мектеп пен мұғалімнің жауапкершілігі. Бала күнінің көп бөлігін мектепте өткізеді. Демек, ұстаздар оның мінезіндегі, көңіл-күйіндегі өзгерістерді алғашқы болып байқап, тиісті қадам жасауы керек. Бұл үшін педагогтардың психологиялық сауаттылығын арттыру – кезек күттірмейтін мәселе. Әр мұғалім тек пән үйретіп қана қоймай, бала психологиясын түсіне білетін маман болуы тиіс. Қосымша курстар, тәжірибелік семинарлар осы бағытта жүйелі өткізілуі қажет.

Үшіншіден, ақпараттық кеңістік пен әлеуметтік желілердің ықпалы. Қазіргі балалардың өмірінде интернет ерекше орын алады. Жағымсыз контент, қауіпті ойындар, өз-өзіне қол жұмсауды насихаттайтын топтар жасөспірімдердің әлсіз психикасына тікелей әсер етуде. Бұл жерде мемлекет тарапынан да, ата-ана тарапынан да қатаң бақылау болуы керек. Бір жағынан, заңды күшейту қажет болса, екінші жағынан, баланың бос уақытын пайдалы іспен толтыруға баса назар аудару қажет. Егер бала спортпен, өнермен, ғылыммен айналысса, қауіпті интернет-ресурстарға уақыт та, қызығушылық та қалмайды.

Төртіншіден, қоғамдық қолдау мен түсіністік. Бізде, өкінішке қарай, психологиялық көмекке жүгінуді әлі де әлсіздік деп қабылдайтын көзқарас бар. Көптеген ата-ана немесе жасөспірім психологқа баруды ұялыс көреді. Бұл – үлкен қателік. Қоғамдық санада психологқа жүгіну мәдениетін қалыптастыруымыз керек. Бұл дәрігерге қаралу сияқты табиғи нәрсе екенін түсіндірген жөн. Осы тұрғыда ақпараттық кампаниялар, телебағдарламалар, әлеуметтік роликтер үлкен рөл атқара алады.

Бесіншіден, мемлекеттік органдардың жүйелі жұмысы. Прокуратураның бастамасымен құрылған жұмыс тобы жақсы нәтиже көрсетті, бірақ мұнымен тоқтап қалуға болмайды. Балалар арасындағы суицидтің алдын алу – үздіксіз процесс. Әрбір жыл сайын жағдайға талдау жасап, жаңа шаралар қабылдап отыру қажет. Жол картасының индикаторлары нақты және өлшенетін болуы тиіс. Яғни, «қатысушылардың саны» емес, «нақты қанша бала тәуекел тобынан шықты, қанша отбасына көмек көрсетілді, қанша ата-анаға психологиялық тренинг өткізілді» деген көрсеткіштер маңызды.

Алтыншыдан, қоғамдық ұйымдардың белсенділігі. Мемлекет пен ата-анадан бөлек, үкіметтік емес ұйымдар да бұл іске белсене араласуы қажет. Балаларға арналған тегін психологиялық орталықтар, сенім телефондары, волонтерлік жобалар арқылы көптеген мәселенің алдын алуға болады. Қарапайым мысал – түнгі уақытта жасөспірімдерге арналған сенім телефондары жұмыс істесе, талай баланың өмірін сақтап қалуға болар еді. Себебі кейбір жағдайда балаға бір жылы сөз, бір жанашыр құлақ жетіспейді.

Жетіншіден, рухани-мәдени тәрбие. Қазақ қоғамы әрқашан отбасы құндылығын, үлкенді құрметтеуді, кішіге қамқор болуды дәріптеген. Өкінішке қарай, қазіргі жаһандану дәуірінде бұл құндылықтар әлсіреп барады. Балаларға ұлттық тәрбиені, ізгілік пен мейірімділікті қайтадан дәріптеу – суицидтің алдын алудың да бір жолы. Баланы «сен жалғыз емессің, біз сені қолдаймыз, сен қоғамға керек адамсың» деген сеніммен тәрбиелеу керек.

Сегізіншіден, экономикалық және әлеуметтік факторлар да назардан тыс қалмауы керек. Кейбір отбасыларда тұрмыстық қиындықтар, ата-ананың жұмыссыздығы, ішімдікке салынуы балаларға психологиялық ауыр соққы болып тиеді. Бұл жерде әлеуметтік саясаттың рөлі айрықша. Әлеуметтік әлсіз отбасыларға мемлекет тарапынан дер кезінде көмек көрсетілсе, көптеген трагедияның алдын алуға болар еді.