Еліміздің ауылдарында соңғы жылдары шешімін таппай келе жатқан үлкен мәселе бар – ол жеке қожалықтардағы малды бақылаусыз ұстау. Көптеген ауыл тұрғындары үшін жеке мал шаруашылығы – негізгі табыс көзі әрі күнкөріс кепілі. Дегенмен, бір аулада ондаған ірі қара, жүздеген ұсақ мал ұсталғанда, санитарлық жағдай, көршілер арасындағы қарым-қатынас және заңдық реттеу мәселелері алдыңғы қатарға шығады.
Қалыпты құбылыс па, әлде әлеуметтік проблема ма?
Алғаш қарағанда, ауылдағы мал – үйреншікті жағдай сияқты. Қазақ халқының өмірінде мал қашанда тіршіліктің тірегі болып келгені белгілі. Алайда бүгінгі күннің шындығы басқа: ауыл ішінде мал санының шамадан тыс көбеюі бірқатар жағымсыз салдарға әкелуде. Қора-қопсыдан шыққан иіс, антисанитария, шыбын-шіркейдің көбеюі – тұрғындардың күнделікті тұрмысын қиындатып отыр. Кей ауылдарда адамдар жаздың аптап ыстығында терезесін ашуға қиналады, үй іргесіндегі жерін көкөніс өсіруге пайдалана алмайды.
Көршілер арасындағы дау-дамай да аз емес. Малдың өзгенің ауласын таптап кетуі немесе жайылымға таласу жиі кездеседі. Бұрын мұндай жағдайлар сөзбен шешілсе, қазір тіпті полиция араласатын деңгейге жетіп отыр. Мұндай ахуал ауылдағы әлеуметтік тұрақтылыққа кері әсерін тигізуде.
Кеңес кезіндегі тәртіп пен бүгінгі бейберекет
Егде жастағы ауыл ақсақалдары өткенді жиі еске алады. Кеңес дәуірінде мал ұстаудың нақты нормалары болған: әр отбасына екі сиырға дейін, 10–15 қой мен ешкі, бір жылқы, екіге дейін шошқа және 10–20 тауық ұстауға рұқсат етілетін. Бұл нормалар отбасының қажеттілігін қамтамасыз етуге жеткілікті еді және бір мезгілде көршілерге де, ауыл ортасына да қолайсыздық тудырмайтын.
Ал бүгінгі таңда мұндай шектеулер жоқ. Біреудің ауласында екі сиыр тұрса, келесі қорада 50–60 ірі қара немесе бірнеше жүз қой болуы мүмкін. Нәтижесінде жайылым жетпейді, жер тозады, ал көршілер арасындағы кикілжің күшейе береді.
Заң бар, бірақ орындалмайды
Қазіргі заңнамада мал жайылымына қатысты нормалар айқын жазылған. «Жер кодексі» мен 2017 жылғы «Жайылымдар туралы» заңда әрбір мал басына қажет жайылым көлемі көрсетілген: бір ірі қараға – 11–16 гектар, қой немесе ешкіге – 2–3 гектар, жылқыға – 13 гектар, түйеге – 23 гектарға дейін. Бұл талаптар 2015 жылғы Ауыл шаруашылығы министрлігінің бұйрығымен де бекітілген.
Бірақ іс жүзінде бұл нормалар сақталмайды. Шаруалар заңды біле бермейді немесе елемейді, ал жергілікті билік тарапынан қатаң бақылау жоқ. Сөйтіп, мәселені ауыл тұрғындарының өздері шешуге мәжбүр болып отыр.
Мәселен, Шу ауданының Қорағаты ауылдық округінің әкімі Әділ Диханбаев осыдан екі жыл бұрын аудандық мәслихаттың сессиясында жайылым мәселесін реттеу қажеттігін көтерген. Алайда нақты ұсыныстар сол күйі жүзеге аспаған. Ауыл ақсақалдар кеңесінің төрағасы Танірберген Жексенбиев те көрші округтерден келген малдың заңсыз жайылуы жиі қайталанатынын айтады.
Тиісті лауазымдар
Санитария мен экологияның жағдайы
Мәселенің тағы бір қыры – санитарлық талаптардың сақталмауы. Соңғы жылдары ауыл маңында мал соятын орындар көбейді. Бірақ олардың барлығы бірдей гигиеналық ережелерге сай емес. Көп жағдайда тері, ішек-қарын, қан секілді қалдықтар ауыл шетіне немесе жол бойына тасталады. Бұл – экологияға ғана емес, адамдардың денсаулығына да қауіп.
Мамандардың айтуынша, ауру малдың еті дұрыс тексерілмей сатылып кетсе, ол қауіпті жұқпалы аурулардың таралуына себеп болуы мүмкін. Ал санитарлық қызметтің бақылауы әлсіз, іс жүзінде бәрі мал иесінің өз жауапкершілігіне қалдырылған.
Дамыған елдерде малдың барлық бөлшегі өңделіп, пайдаға асырылады: сүйек, қан, ішкі ағзалар арнайы зауыттарға жөнелтіледі. Бұл экологиялық қауіпсіздікті сақтап қана қоймай, қосымша табыс та әкеледі. Ал Қазақстанда әзірге бұл сала кенже қалып отыр, сол себепті ел әрі денсаулығынан, әрі экономикасынан ұтылуда.
Шешім қандай болмақ?
Бұл түйткілді мәселені шешу үшін жүйелі қадамдар қажет:
- әрбір ауылда мал ұстаудың нақты нормалары бекітіліп, ол маслихат шешімімен заңдастырылуы тиіс;
- акиматтар мен ветеринарлық қызметтердің бақылауы күшейтілуі қажет;
- жайылымдарды дұрыс пайдалану, суды үнемдеу, жайылымды айналымға енгізу мәдениеті қалыптасуы керек;
- мал сою орындарының санитарлық талаптарға сәйкестігі тексеріліп, қалдықтарды кәдеге жаратудың тиімді жүйесі құрылуы тиіс;
- жергілікті қоғамдастық пен қоғамдық кеңестер белсенді қатысуы керек.
Қазіргі таңда заңдар бар, проблема да белгілі, ұсыныстар да аз емес. Бірақ саяси ерік-жігер жетіспей тұр. Әрбір көрші арасындағы жанжал, әр жолды бөгеген мал табыны немесе ауыл шетінде жатқан мал қалдығы – бұл жеке оқиға емес, жүйелік дағдарыстың айқын көрінісі.
Қорытынды
Ауылдағы мал шаруашылығы – халықтың күнкөріс көзі, ұлттық дәстүрдің бір бөлігі. Бірақ бейберекет өсім мен бақылаусыздық жағдайды ушықтыруда. Егер бұл мәселе шешілмесе, ол ауылдағы әлеуметтік тұрақтылыққа ғана емес, халықтың денсаулығына, экологияға, экономикалық дамуға да қауіп төндіреді.
Сондықтан бұл түйіннің шешімі – тек жеке шаруалардың емес, бүкіл қоғамның ортақ мүддесі. Мемлекеттік органдардың пәрменді қадағалауы, заңнаманың нақты орындалуы және ауыл тұрғындарының жауапкершілігі ғана ауылдағы тыныштық пен мал шаруашылығының тұрақты дамуын қамтамасыз ете алады.
