Кәмелетке толмаған балалармен кездесу тәртібін анықтау туралы азаматтық істерді қарау ерекшеліктері
Жамбыл облысында кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау және отбасылық дауларды шешу тәжірибесі
Жамбыл облысында отбасылық-әлеуметтік мәселелерді, әсіресе кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғауға қатысты дауларды қарау өзекті тақырыптардың біріне айналды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабының 2-бөлігінде «Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті» деп нақты бекітілген. Бұл қағида мемлекеттің отбасылық құндылықтарға және баланың мүддесін бірінші кезекке қою саясатының негізгі іргетасы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінің 61-бабы баланың өз ата-анасымен, аталарымен, әжелерімен, бауырларымен және басқа да туыстарымен араласу құқығын қамтамасыз етеді. Яғни, ата-аналардың некесінің бұзылуы, олардың бөлек тұруы немесе өзге де отбасылық жағдайлар баланың туыстық байланыстарын сақтауға кедергі келтірмеуі тиіс. Бұл талаптар Қазақстанның халықаралық деңгейде қабылдаған міндеттемелерімен де үйлеседі.
Құқықтық тетіктер және медиация рөлі
Кодекстің 73-бабының 2-бөлігіне сәйкес, егер ата-аналар арасында келісім болмаған жағдайда, дау ең алдымен баланың мүдделерін негізге ала отырып, оның пікірін ескерумен шешіледі. Мұндай жағдайларда қорғаншылық немесе қамқоршылық органының қатысуы міндетті. Даулар медиация тәртібімен шешілуі мүмкін немесе соңғы шешімді сот қабылдайды.
Бұл ретте соттар баланың жасын, денсаулық жағдайын, психологиялық бейімін, ата-аналар мен баланың арасындағы қарым-қатынасты, сонымен қатар әр ата-ананың материалдық мүмкіндіктерін және өмір сүру жағдайын жан-жақты сараптайды. Сот тәжірибесі көрсеткендей, тек ата-ананың немесе ата-әженің талабын ғана емес, ең алдымен баланың құқығы мен болашағын қорғау бірінші кезекте тұрады.
Жамбыл облысындағы нақты іс тәжірибесі
Жамбыл облысында орын алған нақты істердің бірі – Тараз қаласы бойынша білім бөлімінің шешімі негізінде қаралған дау. Аталған шешімге сәйкес, талап қоюшы Н. өзінің кәмелетке толмаған немересімен айына екі рет, әр айдың бірінші және төртінші жексенбісінде сағат 11:00-ден 14:00-ге дейін кездесу құқығына ие болған. Алғашқы кезеңде кездесулер анасының қатысуымен өтетіні, кейіннен бала ата-әжесіне үйренген соң анасының қатысуынсыз жалғасатыны белгіленген.
Алайда, талап қоюшы сотқа арыз беріп, аталған шешімнің жауапкер тарапынан орындалмай отырғанын, немересімен байланыс орнату мүмкін болмай жатқанын көрсеткен. Ол соттан немересімен қарым-қатынасты кеңейтіп, аптасына бір рет кездесу уақытын белгілеуді сұрады.
Жауапкер А. өз кезегінде талаппен келіспейтінін білдірді. Оның айтуынша, талап қоюшы Н. мен үшінші тұлға – баланың әкесі Т. бала туылғаннан бері оның тағдырына мүлде көңіл бөлмеген. Әкесі де, атасы да он жыл бойы баланың денсаулығына, тәрбиесіне, материалдық қамсыздандырылуына үлес қоспаған.
Сот процесіндегі дәлелдер мен шешім
Сот отырысында талап қоюшы Н. өз ұстанымын түсіндіріп, баласынан бөлек өмір сүріп жатқанын, бірақ ата ретінде ұрпағымен араласқысы келетінін айтты. Ол немересімен әр жексенбі күні сағат 11:00-ден 17:00-ге дейін кездесуге рұқсат беруді сұрады.
Дегенмен, сот Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2018 жылғы 29 қарашадағы №15 нормативтік қаулысының талаптарын негізге алды. Бұл қаулыда ата-ананың (немесе басқа да туыстардың) баламен араласу тәртібі әрбір нақты істің мән-жайына қарай белгіленетіні көрсетілген. Балаға зиян келтіруі мүмкін жағдайларда, сот оның денсаулығы мен рухани дамуына қауіп төндірмейтіндей шешім қабылдауы тиіс.
Сот іс барысында кәмелетке толмаған С.-тің өз пікірін де назарға алды. 10 жасар бала өзінің атасы Н.-мен кездесуден бас тартты, ол үшін бейтаныс адам екенін, қазіргі отбасы мен ата-әжесін ғана білетінін айтты. Бұл баланың психологиялық жағдайы мен құқықтарын қорғау қажеттігін айқындайтын маңызды дәлел болды.
Соттың қорытындысы
Тиісті лауазымдар
Сот Азаматтық процестік кодекстің 6-бабының 5-бөлігіне сәйкес, істі әділдік пен ақылға сыйымдылық өлшемдерімен қарады. Нәтижесінде, талап қоюшы Н.-нің баланың өміріне ұзақ уақыт араласпағанын, материалдық қолдау көрсетпегенін және немересін іздемегенін ескере отырып, талап қоюды қанағаттандырусыз қалдырды.
Бұл шешім ең алдымен баланың мүддесін қорғау мақсатында қабылданды. Бала үшін таныс емес адаммен мәжбүрлі қарым-қатынас орнату оның психикалық дамуына кері әсер етуі мүмкін екені ескерілді.
Қорытынды
Жамбыл облысында қаралған іс тек белгілі бір отбасының ғана дауы емес, ол жалпы қоғам үшін де маңызды құқықтық әрі әлеуметтік мәселені айқындап берді. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде балалардың мүддесін қорғау қағидасы ең жоғарғы басымдыққа ие екені айқын көрініс тапты.
Конституция, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекс, Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары – барлығы да бір ғана қағиданы бекітеді: баланың мүддесі – бірінші орында. Қандай жағдай болмасын, ата-ананың, атасының немесе басқа туысының талабынан бұрын, баланың ойы, пікірі, сезімі мен психологиялық жағдайы назарға алынуы тиіс.
Бұл істің мән-жайына көз жүгіртсек, талап қоюшының немересімен он жыл бойы ешқандай байланыс жасамауы, материалдық тұрғыда көмектеспеуі және моральдық қолдау көрсетпеуі үлкен олқылық болып табылады. Баланың жасы да – ерекше назар аударатын фактор. 10 жас – тұлғаның қалыптасу кезеңінің маңызды шағы. Бұл жаста бала тұрақты тәрбиеге, сенімді қарым-қатынасқа, эмоционалды қауіпсіздікке мұқтаж болады. Егер дәл осы кезде оның өміріне мүлде таныс емес адам араласып, зорлықпен «қарым-қатынас орнатуға» мәжбүр етсе, ол баланың ішкі жан дүниесіне ауыр соққы болуы мүмкін.
Сот шешімінде баланың өз пікірі ерекше ескерілді. Бұл Қазақстанның отбасылық құқық саласында дамып келе жатқан маңызды қағидаттың – баланың дауысы естілуі тиіс деген принциптің айқын көрінісі. Жас ерекшелігіне қарамастан, әрбір кәмелетке толмаған бала өзінің тағдырына қатысты мәселелерде пікір білдіруге құқылы. Соттар үшін де, қорғаншылық органдары үшін де бұл құқық сөз жүзінде емес, іс жүзінде орындалуы міндет.
Жоғарғы Соттың 2018 жылғы №15 нормативтік қаулысында ерекше атап өтілгендей, сот баламен араласудың тәртібін айқындағанда нақты істің барлық мән-жайын қарастыруы керек. Бұл дегеніміз, автоматты түрде ата-әжеге немесе әкеге «кездесу құқығын беру» деген ұғым жоқ. Құқық пен міндеттің арасындағы тепе-теңдік сақталуы қажет. Баламен кездесу – бұл тек құқық қана емес, сонымен бірге зор жауапкершілік.
Жамбыл облысындағы бұл іс бір жағынан қоғамға үлкен сабақ болды. Қазіргі таңда елімізде ажырасу деңгейі артып келе жатқаны белгілі. Соған сәйкес балалардың тағдырына қатысты даулар да көбейіп отыр. Әдетте, мұндай дауларда ең көп зардап шегетін – балалар. Сол себепті мемлекет пен қоғам бірлесе отырып, мұндай жағдайлардың алдын алу, отбасылық құндылықтарды дәріптеу, әке мен атаның рөлін күшейту бағытында жүйелі жұмыстар атқаруы тиіс.
Сонымен қатар, бұл іс медиация институтының да маңызын көрсетеді. Егер ата-ана, ата-әже немесе басқа туыстар өзара ортақ мәмілеге келе алса, сотқа дейінгі деңгейде мәселені шешу әлдеқайда тиімді болар еді. Өкінішке қарай, тараптар арасындағы ұзақ жылдық түсініспеушіліктер мен сенімсіздік мұндай шешімге кедергі болған. Бұл да қоғамда отбасылық медиация мәдениетін дамыту қажеттігін көрсетіп отыр.
Сот шешімі – тек бір тараптың ұтылысы емес. Бұл – баланың құқығы мен мүддесін қорғаудың айқын мысалы. Әрине, атаның немересімен араласуға деген талпынысын жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, баланың пікірі мен мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс. Уақыт өте келе жағдай өзгеруі мүмкін, егер ата балаға қамқорлық танытып, сенімін ақтай білсе, болашақта олардың қарым-қатынасы қалпына келуі ғажап емес. Бірақ қазіргі таңда соттың қабылдаған шешімі – ең әділ әрі орынды шешім болып саналады.
Осы орайда, Жамбыл облысында қаралған істен туындайтын бірнеше маңызды қорытынды жасауға болады:
- Баланың мүддесі – заңнан да жоғары құндылық. Сот, мемлекеттік орган немесе ата-ананың өзі шешім қабылдағанда ең алдымен баланың жағдайын, денсаулығын, психологиялық бейімін ойлауы қажет.
- Әлеуметтік жауапкершілік. Әке немесе ата-әже тек құқыққа емес, міндетке де ие. Егер он жыл бойы балаға ешқандай қолдау көрсетпесе, кейіннен қарым-қатынас орнату оңай болмайды.
- Бала дауысы – маңызды фактор. Кәмелетке толмаған болса да, әрбір баланың пікірі тыңдалуға тиіс. Бұл – қазіргі отбасылық сот өндірісіндегі ең озық тәжірибелердің бірі.
- Медиация рөлі. Дауларды сотқа жеткізбей, бейбіт жолмен шешу мәдениетін қалыптастыру – қоғам үшін аса қажет.
- Алдын алу шаралары. Мұндай істердің туындамауы үшін отбасы институтын нығайту, ата-аналардың жауапкершілігін арттыру бағытында кешенді саясат қажет.
Жамбыл облысындағы бұл сот шешімі басқа өңірлерге де үлгі бола алады. Елімізде балалардың құқықтарын қорғау жүйесі жетілдіріліп келеді. Мемлекет тарапынан заңнамалық база қалыптасқан, бірақ ең бастысы – сол заңдардың әділ әрі тиімді қолданылуы.
Қорыта айтқанда, бала – мемлекеттің де, қоғамның да ең қымбат байлығы. Оның денсаулығы мен бақыты, рухани дамуы – болашақ Қазақстанның кепілі. Сондықтан отбасылық дауларда ең басты назар әрқашан баланың мүддесіне аударылуы тиіс.
