Экономиканың ашықтығы мен әділ бәсекелестік қағидаттары – кез келген елдің тұрақты дамуының негізгі тірегі. Бұл бағытта мемлекет бизнес пен қоғам арасындағы теңгерімді қамтамасыз ету үшін түрлі қолдау тетіктерін ұсынуда. Алайда, мемлекеттік қолдау шараларының заңдылығы мен тиімділігі де ерекше бақылауда болуы тиіс. Себебі қолдау мен жеңілдіктердің дұрыс бөлінбеуі нарықтағы теңсіздікке, ал кейде әділетсіз артықшылықтарға әкелуі мүмкін.
Осы мақсатта Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Жамбыл облысы бойынша департаменті жүйелі түрде мониторинг жүргізіп, мемлекеттік қолдау шараларын іске асыратын тұлғалардың қызметін тексеріп келеді. Бұл жұмыс ашықтықты, заңдылықты және әділ бәсекені қамтамасыз етуге бағытталған.
Мақсат – әділ және ашық нарық қалыптастыру
Департаменттің мәліметінше, тексеріс жұмыстары Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 194-бабына сәйкес жүргізіледі. Бұл бап мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну кезінде бәсекелестікті шектеуге, нарықтағы кейбір субъектілерге негізсіз артықшылық беруге жол бермеу міндетін нақты белгілейді.
Мысалы, егер белгілі бір кәсіпорын салықтық жеңілдіктер немесе субсидия алу арқылы нарықтағы басқа компанияларға қарағанда артықшылыққа ие болса, бұл бәсекелестіктің бұзылуы болып саналады. Осындай жағдайларды болдырмау – агенттік жұмысының басты бағыты.
Мониторинг пен бақылау жұмыстары бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы сақтау бойынша арнайы регламентке сәйкес жүзеге асырылады. Онда мемлекеттік қолдау тетіктерін ұсыну барысында ашықтық пен теңдікті қамтамасыз ету тәртібі нақты көрсетілген.
Департаменттің басты міндеті – мемлекеттік ресурстардың әділ бөлінуін қамтамасыз ету, бизнеске артықшылық емес, тең мүмкіндік беру. Бұл ретте агенттік өкілдері мемлекеттік органдармен, жергілікті әкімдіктермен және кәсіпкерлер палатасымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.
Мониторингтің нәтижесі мен бағыттары
Ағымдағы кезеңде Жамбыл облысы бойынша департамент бекітілген жоспар-кесте негізінде тоғыз нарық субъектісінің қызметіне мониторинг жүргізіп отыр.
Бұл жұмыстар тексеріс мақсатында емес, ең алдымен алдын алу және тәртіп орнату тетігі ретінде қаралады. Егер тексеру барысында заң бұзушылық белгілері анықталса, департамент Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес тиісті шаралар қабылдайды.
Көп жағдайда бұл шаралар түсіндіру, ескерту немесе әкімшілік жауапкершілік түрінде болады. Ал егер бәсекелестік ережелерін өрескел бұзу анықталса, тергеу амалдары мен сотқа дейінгі өндіріс те жүргізілуі мүмкін.
Мысалы, кейбір жағдайларда жергілікті деңгейдегі мемлекеттік бағдарламалар арқылы бөлінген субсидиялар немесе гранттар ашық конкурссыз, нақты компанияларға ғана берілгені анықталады. Мұндай фактілер экономикалық әділеттілікке нұқсан келтіреді.
Әділ бәсеке – кәсіпкерліктің сенімді негізі
Жамбыл облысы – аграрлы және өнеркәсіптік әлеуеті жоғары аймақтардың бірі. Мұнда шағын және орта бизнес өңірлік экономиканың 70 пайызға жуығын қамтиды. Сондықтан әділ бәсеке қағидатын сақтау – жергілікті кәсіпкерлер үшін өте маңызды.
Департамент өкілдерінің айтуынша, мемлекеттік қолдау шараларының басты мақсаты – белгілі бір кәсіпорынды емес, саланың немесе өңірдің жалпы дамуын ынталандыру. Яғни, мемлекет субсидия немесе грант берген кезде, ол нарықтағы барлық ойыншылардың тең мүмкіндік алуын қамтамасыз етуі тиіс.
Бүгінгі таңда бизнеске көрсетілетін қолдау түрлері көп: субсидиялау, несиені кепілдендіру, жеңілдетілген салықтық режимдер, инвестициялық гранттар және мемлекеттік тапсырыстар. Осылардың барлығы әділ және заңды бөлінген жағдайда ғана экономикалық өсімге әкеледі.
– Біздің басты мақсатымыз – нарықтағы әділдік пен ашықтықты қамтамасыз ету, – дейді департамент басшысы. – Егер мемлекет ұсынған қолдау бәсекені жоюға немесе белгілі бір тұлғаларға артықшылық беруге әкелсе, бұл экономиканың дамуына кедергі келтіреді. Сондықтан біз жүйелі мониторинг жүргізіп, алдын алу шараларын күшейттік.
Жамбыл облысындағы тәжірибе және экономикалық тиімділік
Жамбыл облысы соңғы жылдары инвестициялық белсенділік бойынша оң нәтиже көрсетіп келеді. Облыста өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, логистика және құрылыс салаларына мемлекеттік қолдау көлемі артты.
Мысалы, 2024 жылы облыс бойынша 50-ден астам жобаға 6 миллиард теңгеден астам көлемде субсидиялар мен жеңілдіктер берілген. Алайда, осындай үлкен көлемдегі қаржыны тиімді және заңды пайдалану – ерекше назарда.
Департаменттің пікірінше, мемлекеттік қолдау экономикалық өсіммен қатар әлеуметтік жауапкершілік пен әділдік қағидаттарына негізделуі керек. Бұл дегеніміз, кез келген кәсіпкер немесе компания мемлекеттік бағдарламаға қатысқанда бірдей мүмкіндікке ие болуы қажет.
Сонымен бірге, департамент мемлекеттік органдарға ұсыныстар беріп, заңнамалық нормаларды жетілдіруге де қатысады. Осы бағытта облыстық кәсіпкерлер палатасымен, әкімдік құрылымдарымен және қаржы институттарымен бірлескен семинарлар мен кеңестер өткізіледі.
Тиісті лауазымдар
Ашықтық пен сенім – басты қағида
Қазіргі заманда мемлекеттік саясаттың табысты болуының басты шарты – халықтың және бизнес қауымдастығының сенімі. Бұл сенім тек ашықтық пен жауапкершілік арқылы қалыптасады.
Жамбыл облысында бәсекелестікті қорғау бағытындағы жұмыстар осы қағидаларға сүйеніп жүргізілуде. Барлық тексерулер мен мониторинг нәтижелері жұртшылыққа ашық түрде жеткізіліп, ақпарат агенттігінің ресми сайтында және әлеуметтік желілерде жарияланады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлер үшін арнайы «ашық диалог» алаңдары ұйымдастырылып, олардың өтініштері мен ұсыныстары тікелей қабылданады.
– Біз үшін басты мақсат – жазалау емес, әділ нарық қалыптастыру, – дейді департамент өкілі. – Егер кәсіпкерлер заңды білсе және оны сақтаса, онда бәсекелестік те, экономикалық өсім де тұрақты болады.
Қорытынды
Бүгінгі таңда әлемдік экономиканың басты қозғаушы күші – әділ бәсеке мен ашық нарық қағидаттары. Бәсекелестік жоқ жерде тоқырау басталады, ал ашықтық болмаған жерде сенім жоғалады. Сондықтан да Қазақстан үшін, соның ішінде Жамбыл облысы секілді экономикалық тұрғыдан серпінді аймақтар үшін, мемлекеттік қолдау шараларының заңдылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету – стратегиялық маңызы бар міндет.
Мемлекет кәсіпкерлерге түрлі қолдау көрсетеді: субсидия, жеңілдетілген несие, гранттар, салықтық жеңілдіктер және тағы басқа құралдар. Бұл – бизнесті дамытуға, өндірісті жаңғыртуға және жаңа жұмыс орындарын ашуға бағытталған саясат. Алайда осындай мүмкіндіктердің барлығы тек әділ, ашық және заңды түрде іске асырылғанда ғана ел игілігіне айналады. Егер мемлекеттік қолдау нақты бір тұлғалардың мүддесіне ғана бағытталса, ол қоғамдағы теңсіздікті арттырып, экономикалық әділетсіздікке жол ашады.
Осы тұрғыдан алғанда, ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Жамбыл облысы бойынша департаменті атқарып отырған жүйелі мониторингтің мәні зор. Бұл тексеру немесе жазалау емес, ең алдымен тәртіп пен ашықтықты орнықтырудың құралы. Мониторингтің мақсаты – мемлекеттік саясаттың әр теңгесінің тиімді жұмсалуын қамтамасыз ету, артықшылықтар мен ресурстардың бір қолға шоғырлануына жол бермеу.
Департаменттің қызметі мемлекеттік басқару мен нарықтық қатынастар арасындағы тепе-теңдікті сақтауға бағытталған. Бұл – өте нәзік, бірақ стратегиялық маңызды шекара. Бір жағынан, мемлекет экономикалық өсімді ынталандыру үшін қолдау көрсетуге тиіс, екінші жағынан – ол қолдау нарықтағы әділ бәсекеге зиян келтірмеуі керек. Осындай тепе-теңдікті сақтау — кәсіби талдау мен үздіксіз бақылауды талап ететін күрделі процесс.
Жамбыл облысы соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан өңірлердің бірі. Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс пен қызмет көрсету салаларына бағытталған мемлекеттік бағдарламалар аймақтың экономикасына серпін беруде. Мысалы, «Ауыл аманаты», «Қарапайым заттар экономикасы», «Бизнестің жол картасы» сияқты жобалар арқылы мыңдаған кәсіпкер өз ісін ашып, халыққа қызмет етіп отыр. Бірақ осындай ауқымды бағдарламалардың тиімділігін арттыру үшін олардың орындалуы ашық болуы тиіс. Әрбір субсидияның, әрбір гранттың артында халықтың ақшасы, яғни салық төлеушінің қаржысы тұрғанын ұмытпау қажет.
Сондықтан, мемлекеттік қолдау шараларының тиімді әрі әділ жүзеге асырылуын қадағалау – қоғам алдындағы жауапкершілік. Бұл бағыттағы жұмыстарды тек мемлекеттік орган ғана емес, бизнес қауымдастығы мен азаматтық қоғам да бірге атқаруы қажет. Өйткені әділдік пен сенім тек бақылаумен емес, ортақ мәдениетпен қалыптасады.
Бәсекелестікті қорғау саласындағы саясаттың ең басты мақсаты – нарықтағы барлық ойыншыларға тең мүмкіндік беру. Яғни, кімнің капиталы көбірек немесе байланысы мықты екені маңызды емес, кім тиімді өнім шығарып, халыққа пайда әкелсе, сол ұтсын. Тек осындай жағдайда ғана экономикалық жүйе шынайы дамиды, жаңа идеялар мен инновациялар пайда болады.
Мемлекеттік қолдауды әділ бөлудің тағы бір маңызды қыры – сенім капиталының қалыптасуы. Кәсіпкерлер мемлекеттен қолдау сұрағанда, шешімдердің ашық, объективті және заңға негізделген болатынына сенуі керек. Ал қоғам өз кезегінде бұл қолдау ел экономикасын дамытуға, жаңа жұмыс орындарын ашуға бағытталатынына көз жеткізуі тиіс.
Жамбыл облысының тәжірибесі көрсеткендей, мониторинг пен ашықтық саясаты өз нәтижесін беріп отыр. Мемлекеттік бағдарламалар бойынша қаражат бөлу кезінде электронды жүйелер қолданылып, конкурстық рәсімдер барынша автоматтандырылған. Бұл – сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтып, бәсекелестік ортаны нығайтудың нақты жолы.
Бәсекелестікке қарсы әрекеттердің алдын алу – тек заң талабы емес, сонымен бірге экономикалық мәдениеттің көрсеткіші. Бәсекелестікті сақтау – халықтың тұрмыс сапасын жақсартудың тікелей тетігі. Себебі әділ нарықта тұтынушының да, өндірушінің де мүддесі қорғалады. Тұтынушы сапалы өнімді әділ бағамен алады, ал өндіруші өз еңбегінің нәтижесін еркін бәсекеде дәлелдейді.
ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі мен оның өңірлік департаменттері осындай ұстанымдарды жүзеге асыру арқылы еліміздегі экономикалық реформалардың тиімділігін арттырып отыр. Жамбыл облысындағы департаменттің жұмысы тек жергілікті деңгейде емес, ұлттық деңгейде де үлгі боларлық тәжірибе болып табылады.
Бүгінде агенттік тексеру және бақылау қызметін ғана емес, сонымен қатар ақпараттық-ағарту және профилактикалық жұмыстарды да белсенді жүргізіп келеді. Кәсіпкерлерге арналған семинарлар, дөңгелек үстелдер, онлайн консультациялар – бәрі де бір мақсатқа бағытталған: заңды түсіндіру, бұзушылыққа жол бермеу, әділ нарық қағидатын орнықтыру.
Болашақта бәсекелестікті қорғау саласы одан әрі дамып, цифрлық бақылау жүйелері енгізілмек. Бұл мемлекеттік қолдау шараларын қадағалауды жеңілдетіп, артық бюрократияны азайтады. Ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігі артқан сайын, қоғамдағы сенім де күшейеді.
Жалпы алғанда, әділ бәсеке мен ашық экономикалық саясат – тек экономикалық категория емес, ол демократиялық қоғамның іргетасы. Әділ нарық бар жерде жемқорлық азаяды, ал азаматтар мемлекетке сеніммен қарайды. Жамбыл облысында жүргізіліп жатқан мониторинг пен бақылау жұмыстары осы бағыттағы жүйелі өзгерістердің нақты дәлелі болып отыр.
Қорытындылай келгенде, мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігі мен заңдылығын қамтамасыз ету – жай ғана әкімшілік міндет емес, ол – елдің экономикалық тұрақтылығы мен халықтың әл-ауқатына тікелей әсер ететін маңызды фактор. Әділ бәсеке бар жерде жаңа идеялар туып, инновациялар дамиды, кәсіпкерлік белсенділік артады. Ал мұның бәрі – Жамбыл өңірінің, жалпы еліміздің экономикалық өркендеуінің кепілі.
Сондықтан да бүгінгі таңда ең басты міндет – заң үстемдігін, ашықтық пен тең мүмкіндікті қамтамасыз ету. Бұл бағыттағы жүйелі жұмыс жалғаса береді. Себебі әділдік пен сенім – кез келген дамыған қоғамның басты құндылығы.
